جوان آنلاین: حفظ محیط زندگی به صورت پاک و سالم نقش حیاتی در تضمین سلامت و کیفیت زندگی بشر دارد. تأثیرات مثبت حفظ محیط زیست بر سلامت روانی و جسمانی انسان‌ها و سایر موجودات زنده بسیار گسترده است و عدم‌رعایت آن می‌تواند تبعات جدی به دنبال داشته باشد. محیط زیست پاک به کاهش آلودگی هوا، آب و خاک کمک می‌کند که این امر به نوبه خود احتمال بروز بیماری‌های تنفسی، عفونت‌های آبی و سایر بیماری‌های ناشی از آلودگی‌های محیطی را کاهش می‌دهد. طبیعت پناهگاه انسان برای گریز از استرسهای زندگی امروز است. دسترسی به فضا‌های سبز و پاک، مانند پارک‌ها و جنگل‌ها از جمله مواردی است که به بهبود روانی و کاهش استرس مدد می‌رساند و این امر کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد و به سلامت روانی افراد کمک می‌کند. دکتر شقایق اقبالی‌نژاد، روان‌شناس بالینی با بیان این مطالب در گفت‌وگوی مشروح با «جوان» به ارتباط محیط زیست، آموزش و سلامت زندگی پرداخته است.
چرا ما ایرانی‌ها فقط به نظافت و بهداشت چاردیواری خانه و محل زندگی خود اهمیت می‌دهیم ولی بهداشت و تمیزی خارج از آن مانند کوچه و خیابان برای‌مان اهمیتی ندارد؟
این سؤال شما موضوعی است که می‌تواند در بسیاری از فرهنگ‌ها و کشور‌ها مطرح باشد و محدود به ایران نیست. ریشه‌های این موضوع می‌تواند شامل ترکیبی از عوامل فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و حتی اقتصادی باشد. در اینجا به چند عامل اشاره می‌کنم که ممکن است به توضیح این پدیده کمک کند. حس مالکیت و مسئولیت شخصی از جمله عواملی است که افراد احساس می‌کنند فضا‌های خصوصی مانند خانه و محل زندگی‌شان تحت کنترل مستقیم آنهاست، بنابراین مسئولیت بیشتری برای نگهداری و تمیزکردن آن احساس می‌کنند. در مقابل، فضا‌های عمومی مانند کوچه‌ها و خیابان‌ها ممکن است به دلیل احساس کمتر مسئولیت و مالکیت جمعی، کمتر مورد توجه قرار گیرد. عامل دیگر انتظاری است که ممکن است افراد از دولت و شهرداری‌ها داشته باشند، مبنی بر اینکه نگهداری و تمیزکاری فضا‌های عمومی وظیفه آنهاست، از این رو، خود را کمتر در قبال نظافت این فضا‌ها مسئول می‌دانند. تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی هم حائز اهمیت است، نگرش‌ها و رفتار‌هایی که می‌تواند نسبت به فضای عمومی و خصوصی در فرهنگ‌های مختلف متفاوت باشد. در برخی جوامع، تأکید بر اهمیت نظافت فضای عمومی به عنوان بخشی از احترام متقابل بین شهروندان وجود دارد، در حالی که در جوامع دیگر ممکن است این تأکید کمتر باشد. آموزش و آگاهی نیز از جمله مواردی است که در اهمیت به بهداشت و تمیزی فضا‌های عمومی مؤثر است. کمپین‌های آموزشی که از سوی دولت‌ها یا سازمان‌های غیردولتی اجرا می‌شود نیز می‌توانند در تغییر نگرش‌ها و بهبود رفتار‌های مربوط به نظافت فضا‌های عمومی مؤثر باشند. تجربیات تاریخی و ساختار اجتماعی هم از جمله مواردی است که می‌توان به آن اشاره کرد و در نهایت، حل این چالش‌ها ممکن است نیازمند تلاش‌های همه‌جانبه‌ای از جانب دولت‌ها، سازمان‌های مدنی و خود شهروندان باشد تا از طریق آموزش، سیاستگذاری‌های مناسب و فرهنگ‌سازی، اهمیت نظافت و بهداشت فضا‌های عمومی در جامعه نهادینه شود.
رهاسازی زباله در پارک‌ها، جنگل‌ها، رودخانه‌ها و جوی‌ها از جمله مواردی است که در موج سفر‌ها از جمله سفر‌های نوروزی و تعطیلات مناسبتی مشاهده می‌شود. به نظر شما چرا مردم به طبیعت و زمین که محل زندگی آنهاست، احترام نمی‌گذارند؟
رهاسازی زباله در طبیعت و عدم‌احترام به محیط زیست مسئله‌ای جهانی است که بسیاری از جوامع با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند و می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد، از جمله کمبود آگاهی و اطلاعات، زیرا بسیاری از افراد ممکن است آگاهی کافی نسبت به تأثیرات منفی رهاسازی زباله بر محیط زیست نداشته باشند. آموزش و افزایش آگاهی در مورد اهمیت حفاظت از محیط زیست و پیامد‌های ناشی از عدم‌رعایت آن می‌تواند به کاهش این رفتار کمک کند. ترویج فرهنگ و نگرش اجتماعی با احترام به طبیعت و مسئولیت‌پذیری اجتماعی نسبت به محیط زیست هم می‌تواند یک راه‌حل اساسی باشد. کمبود امکانات و زیرساخت‌ها نیز از جمله دلایل پدیدآمدن این مشکل است چراکه در مکان‌های عمومی و طبیعی شاهد هستیم سطل‌های زباله یا امکانات مناسب برای دفع زباله کافی نیست، به همین دلیل افراد زباله‌های خود را در محیط رها کنند. بهبود زیرساخت‌ها و امکانات دفع زباله هم می‌تواند در کاهش این مشکل مؤثر باشد. در بعضی موارد فقدان قوانین سختگیرانه یا عدم‌اجرای قوانین موجود برای جلوگیری از رهاسازی زباله نیز به این رفتار‌ها دامن می‌زند، از همین رو تقویت قوانین و اطمینان از اجرای آن‌ها می‌تواند به حل این مشکل کمک کند. ایجاد الگوهای مثبت و نمونه‌هایی از رفتار‌های محیط زیستی از جمله مواردی است که احترام به طبیعت را در افراد تقویت می‌کند، چراکه رفتار‌های فردی اغلب تحت تأثیر رفتار‌های جمعی و الگوهای رفتاری در جامعه است. رسیدگی به این مشکل نیازمند تلاش‌های مشترک از سوی دولت‌ها، سازمان‌های غیردولتی، جامعه و افراد است. از طریق آموزش، بهبود زیرساخت‌ها، تقویت قوانین و ایجاد تغییر در فرهنگ و نگرش‌های اجتماعی می‌توان به محیط زیستی پاک‌تر و سالم‌تر دست یافت.
نقش حفظ محیط زیست و پاک نگه‌داشتن زمین در حفظ سلامت زندگی و تبعات عدم‌رعایت آن چیست؟
حفظ محیط زیست و نگهداری از زمین به صورت پاک و سالم نقش حیاتی در تضمین سلامت و کیفیت زندگی بشر دارد. تأثیرات مثبت حفظ محیط زیست بر سلامت روانی و جسمانی انسان‌ها و سایر موجودات زنده بسیار گسترده است و عدم‌رعایت آن می‌تواند تبعات جدی به دنبال داشته باشد. محیط زیست پاک به کاهش آلودگی هوا، آب و خاک کمک می‌کند که این امر به نوبه خود احتمال بروز بیماری‌های تنفسی، عفونت‌های آبی و سایر بیماری‌های ناشی از آلودگی‌های محیطی را کاهش می‌دهد. طبیعت پناهگاه انسان برای گریز از استرسهای زندگی امروز است. دسترسی به فضا‌های سبز و پاک، مانند پارک‌ها و جنگل‌ها، از جمله مواردی است که به بهبود روانی و کاهش استرس مدد می‌رساند و این امر کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد و به سلامت روانی افراد کمک می‌کند. محافظت از زیست‌بوم‌ها و گونه‌های مختلف زنده برای حفظ تعادل طبیعت و حمایت از زندگی انسان ضروری است. امنیت غذایی هم ماحصل حفظ محیط زیست است چراکه آلودگی می‌تواند به کشاورزی و منابع آبی آسیب برساند و باعث کاهش تولید مواد غذایی شود. تبعات عدم‌رعایت حفظ محیط زیست موجب افزایش بیماری‌ها می‌شود. همچنین تولید بی‌رویه گاز‌های گلخانه‌ای باعث تغییرات اقلیمی شده است که خود به پدیده‌هایی مانند افزایش دما، بلایای طبیعی شدیدتر و افزایش سطح دریا‌ها منجر می‌شود. کاهش تنوع زیستی منابع طبیعی هم محصول عدم‌توجه به حفظ محیط زیست است. در نتیجه، حفظ محیط زیست و پاک نگه‌داشتن زمین نه تنها برای سلامت فردی و جمعی انسان‌ها بلکه برای بقای کل سیستم زیستی زمین ضروری است. اقدامات فردی و جمعی، همراه با سیاستگذاری‌های مؤثر و پایدار، می‌توانند به حفاظت از این سیاره برای نسل‌های آینده کمک کنند.
چگونه می‌توان در حوزه محیط زیست خانه و مدرسه را مکانی برای آموزش از دوران کودکی تا نوجوانی کرد؟
در خانه به نقش والدین اشاره می‌کنم. آن‌ها می‌توانند با رفتار خود مانند بازیافت، صرفه‌جویی در مصرف آب، برق و استفاده از وسایل نقلیه پاک، به عنوان الگویی برای فرزندان باشند. همچنین مشارکت در فعالیت‌های محیط زیستی مانند شرکت در پروژه‌های کاشت درخت، تمیزکردن سواحل و پارک‌ها و دیگر فعالیت‌های محیط زیستی می‌تواند اهمیت مراقبت از طبیعت را به فرزندان آموزش دهد. والدین می‌توانند کودکان را تشویق به استفاده مجدد از وسایل، اجتناب از هدررفت مواد غذایی و انتخاب محصولات پایدار و دوستدار محیط زیست کنند. در مدرسه نیز ادغام مباحث محیط زیستی در برنامه درسی، مانند علوم، جغرافیا و اجتماعی می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا درک عمیق‌تری از اهمیت حفاظت از محیط زیست و تأثیرات انسان بر طبیعت را پیدا کنند. برگزاری پروژه‌ها و کارگاه‌های عملی، استفاده از فناوری و بازی‌های آموزشی، تشویق به مشارکت دانش‌آموزان با ایجاد انجمن‌ها یا گروه‌های دانش‌آموزی محیط زیستی که در طرح‌ریزی و اجرای فعالیت‌های مدرسه نقش دارند، می‌تواند حس مسئولیت و تعهد نسبت به محیط زیست را تقویت کند. به این ترتیب، خانه و مدرسه می‌توانند به عنوان پایگاه‌های اصلی برای آموزش و ترویج فرهنگ محیط زیستی عمل کنند و نسل‌های آینده را به سمت زندگی پایدارتر و مسئولانه‌تر هدایت کنند.
خانواده به عنوان هسته اولیه اجتماع چگونه می‌تواند نقطه آغاز و کانون محوری حفظ محیط زیست و پاک نگه‌داشتن زمین باشد؟
خانواده نقش کلیدی در شکل‌گیری نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتار‌های اعضای خود دارد و این نقش می‌تواند در زمینه حفظ محیط زیست و پاک نگه‌داشتن زمین تأثیرگذار باشد. آموزش از طریق الگوبودن رفتار والدین، شرکت در فعالیت‌های محیط زیستی، مشارکت خانوادگی در فعالیت‌هایی مانند کاشت درخت، پاک‌سازی پارک‌ها و سواحل، بازدید از پناهگاه‌های حیات وحش، آگاهی و تعهد نسبت به محیط زیست را در اعضای خانواده تقویت می‌کند. آموزش مصرف پایدار با تشویق به استفاده از کیسه‌های خرید چندبار مصرف، خرید محصولات با بسته‌بندی کم یا قابل بازیافت و کاهش هدرروی مواد غذایی، نمونه‌هایی از رفتار‌هایی هستند که می‌توانند در خانواده ترویج شوند. خانواده‌ها می‌توانند آگاهی‌شان را نسبت به محیط زیست با مطالعه کتاب‌ها، تماشای مستندها، شرکت در کارگاه‌ها و سمینار‌های محیط زیستی به طور مشترک افزایش دهند و با بحث و گفتگو در مورد مسائل محیط زیستی، فرزندان‌شان را نسبت به حفظ آن تشویق کنند. تشویق فرزندان به ایجاد وسایل بازیافتی و پروژه‌های خلاقانه که از مواد بازیافتی ساخته شده‌اند هم می‌تواند به آن‌ها نشان دهد چگونه می‌توانند با استفاده مجدد از مواد دورریختنی، به محیط زیست کمک کنند. ایجاد باغچه خانگی و تولید کمپوست از زباله‌های آشپزخانه نه تنها به کاهش زباله کمک می‌کند بلکه فرصتی برای آموزش درباره چرخه زندگی و اهمیت خاک است. در نهایت با پیاده‌سازی این رویکردها، خانواده‌ها می‌توانند به عنوان کانون‌های محوری در ترویج و حفظ محیط زیست عمل و نسل‌های آینده را به سمت مسئولیت‌پذیری بیشتر نسبت به کره‌زمین هدایت کنند.
